مقوله های دستوری نظریه ی عمومی زبان

مقوله های دستوری نظریه ی عمومی زبان

 

در این مطلب قسمتی از نظریه عمومی زبان که مربوط به دستور است توضیح داده می شود

 

محورهای زنجیری و انتخابی

باید بحث خود را با توضیح دو محور زبان آغاز کنیم زبان بر روی دو محور کار می ند یکی محور زنجیری (Syntagmatic axis) و دیگری محور انتخابی (paradigmatic axis) که نماینده ی امکانات گوناگونی است که در هر نقطه از زنجیر گفتار در اختیار گوینده قرار داده تا از میان آنها یکی را انتخاب کند برای تفهیم بیشتر این دو محور می تواند شکل زیر رادر نظر بگیرید:

محور زنجیری —-»

آنجه انتخاب کرده ایم  –» من      خورد    م

آنچه می توانیم انتخاب کنیم :

ما         برد     یم

تو       چشید   ی

شما        کشید    ید

آنها         رفت   ند

…          …    …

 

 

مقوله های دستور زبان

نظریه عمومی زبان برای دستور چهار مقوله در نظر می گیرد که عبارند از واحد (Unit) ساختمان (ُStructutre) طبقه (Class) و دستگاه (System) دو مقوله ی متعلق به محور زنجیری و دو مقوله دیگر متعلق به محور انتخابی هستند:

• محور زنجیری
  1. واحد (Unit)
  2. ساختمان (ُStructutre)
• محور انتخابی
  1. طبقه (Class)
  2. دستگاه (System)

 

در ادامه به توضیح هر یک از این مقوله ها می پردازیم:

 

۱- واحد

زبان یک نوع رفتار انسانی اس که دارای طرح است و با یک نظام خطی روی بعد زمان گسترش می یابد. اگر چیزی دارای طرح باشد ، ناچار باید قابل تقسیم به واحد هایی باشد بنابراین:

1. تمام زبان های جهان در روی محور زنجیری قابل تقسیم به واحد هایی هستند
2. تعداد این واحد ها بیشتر از یکی است
3. این واحد ها از نظر اندازه یکسان نیستند
4. واحد های کوچکتر در ساختمان واحد های بزرگتر به کار می روند
5. زبان فارسی در روی محور زنجیری قابل تقسیم به پنج واحد است. به طوری که ترتیب واحد های زبان فارسی از بزرگتر به کوچکتر عبارتند از: جمله، بند، گروه، کلمه، و واژک . وضع هر واحد را نسبت به واحد بالاتر و پایین تر از خود را مرتبه (Rank) و وضع همه آنها نسبت به هم را سلسله مراتب (Rank Scale) می گوییم.

 

۲- ساختمان

   شبکه روابطی که در یک واحد وجود دارد و واحد های مرتبه پایین تر در آن شبکه نسبت به هم مناسباتی را ظاهر می کنند، ساختمان یک واحد را به وجود می آورد. به عبارت دیگر ساختمان یک واحد یعنی این واحد از چند واحد کوچکتر از خود ساخته شده و این عناصر ساختمانی در چه شبکه ارتباطی نسبت به هم قرار می گیرند. مطابق این تعریف ، همه واحد های زبان بجز واژک که کوچکترین آنهاست، دارای ساختمان هستند.

 

۳- طبقه

   تا اینجا توضیح دادیم که عناصر ساختمانی هر واحد را واحد های رتبه ای که بلافاصله در زیر آن قرار می گیرند تشکیل می دهند.

مثال: «این یک جلد پایان نامه مخصوص دوره ی کارشناسی ارشد» و «نباید برداشته شده باشد» اینها هر دو متعلق به واحد گروه هستند ولی چون در ساختمان واحد بالاتر یعنی بند، نقش متفاوتی را در تقابل با یکدیگر ایفا می کنند، بنابراین متعلق به دو طبقه مختلف می باشند: اولی طبقه اسمی از واحد گروه و دومی طبقه فعلی از واحد گروه یا به اختصار گروه اسمی و گروه فعلی نامیده می شوند.

 

۴- دستگاه

دستگاه نماینده امکاناتی است که گوینده می تواند از میان آنها یکی را انتخاب کند. دستگاه مربوط به سازمان یا گروه بندی داخل طبقه است و در اصطلاح این نظریه دارای چهار خصوصیت زیر است:

1. تعداد امکانات (یعنی تعداد اعضا) یک دستگاه مشخص و قابل شمار است
2. امکانات یک دستگاه مانع الجمع هستند یعنی دو عضو یا دو امکان نمی توانند با هم ظاهر شوند
3. امکانای یک دستگاه را می توان بطریق منفی نیز تعریف کرد
4. اگر امکان تازه ای در دستگاه وارد شود معنی امکانات دیگر را در شبکه تغییر می دهد

تمام این خصوصیات درباره ی دستگاههای دستوری زبان نیز صادق است. همواره طبقه ای از واحد مرتبه پایین تر در نقطه ای از ساختمان واحد بالاتر نقشی را به عهده می گیرد. این طبقه کلی ممکن به طبقات کوچکتری که نسبت به هم در تضاد هستند ، یعنی مانع الجمع می باشند ، تقسیم شود.

ریز طبقه ضمایر که خود در داخل طبقه گروه اسمی قرار دارد ، نتیجه تلفیق دو دستگاه است: دستگاه عدد با دو امکان و دستگاه شخص با سه امکان

• ریز طبقه ضمایر
  • دستگاه عدد
    • مفرد
    • جمع
  • دستگاه شخص
    • اول شخص
    • دوم شخص
    • سوم شخص

مجموعه امکانات دو دستگاه تلفیق شده معادل است با ۲*۳=۶ و می بینیم که طبقه ضمایر نیز دارای شش عضو ایت : من ، تو ، ما شما، او/آن، ایشان/آنها

 

 

 

 

منبع: توصیف ساختمان دستوری زبان فارسی تالیف محمد رضا باطنی